Минг тўққиз юзу олтмиш учинчи йилда совет адабиёти тарихида бир йўла икки сенсация юз берди!
Биринчиси: адабиётга атиги етти йил илгари кириб келган,
номини деярли ҳеч ким билмайдиган, олис қишлоқда туғилиб ўсган собиқ зоотехник "Тоғу чўллар қиссалари" китоби учун Иттифоқнинг энг олий унвони-Ленин мукофоти лауреатига сазовор бўлди!
Биринчиси: адабиётга атиги етти йил илгари кириб келган,
номини деярли ҳеч ким билмайдиган, олис қишлоқда туғилиб ўсган собиқ зоотехник "Тоғу чўллар қиссалари" китоби учун Иттифоқнинг энг олий унвони-Ленин мукофоти лауреатига сазовор бўлди!
Иккинчиси: у ўттиз беш ёшда эди. Унгача бу ёшдаги ҳеч қайси ёзувчию шоир бундай мукофотга сазовор бўлмаганди. Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, ўша 1963 йилдан 1991 йилнинг декабригача яъни то Совет Иттифоқи тарқалгунича бундай мукофо ўттиз беш ёшли бошқа бирор адибга насиб қилмади.
Орадан қирқ беш йил ўтгач, икки минг саккизинчи йилнинг
февралида адабиётда тағин сенсация содир бўлди. Бу гал дунё адабиётида: аллақачон жаҳон адабиёти классиги деб тан олинган( ҳаётлигида бундай улуғ рутбага эришган ёзувчилар ни ҳоятда оз)ўша лауреат,Чингиз Айтматовнинг асарлари, ЮНЕСКОнинг маълумотига кўра, хорижий тилларга таржима қилиниш бўйича биринчи ўринни эгаллабди: қиссаларию романлари бир юзу етмиш тилга ўгирилибди! Ер юзида Китоб пайдо бўлганидан буён ҳеч қайси адибнинг асарлари шунча тилга таржима қилинмаган экан! Айтматовнинг хорижда чоп этилган китоблари сони эса етмиш миллиондан ошганди! Унинг ҳар бир янги китоби шов-шувга айланар, қизғин мунозараларга сабаб бўларди. Асарларини гарчанд энг катта, ҳатто, миллион-миллион нусхада чоп этишса-да, дўконлардан топишнинг иложи йўқ, чунки сотувга чиқиши биланоқ,тугаб қоларди. Кутубхоналардан олиб ўқиш учун эса ойлаб навбатда
туриларди. Унинг қиссасию романлари бўйича энг йирик кино-студияларда фильмлар олинар, асарлари асосида Анқара,Вашингтон,Вена, Деҳли, Истанбул, Москва, Нью-Йорк, Парижу Пекин каби шаҳарлардаги нуфузли театрларда нафа қат драматик спектакллар,балки операю балетлар ҳам саҳналаштириларди. Унинг асарлари Европа ва Осиёдаги ўнлаб мамлакатларнинг мактаблари,институту университетларининг ўқув дастурларига киритилган.Бир неча давлатлар, чунончи, Австрия, Германия, Туркия ҳамда Японияда вақти-вақти билан Айтматов кунлари ўтказилиб, уларда ёзувчининг ҳаётию фаолияти ҳақида жамоат ва давлат арбоблари, адабиётшуносу санъаткорлар ўзларининг дил сўзларини айтишар, сўнг асарлари асосида тайёрланган фильму спектакллар кўрсатиларди.
Айтматов жаҳонда адабиёт бўйича таъсис этилган Нобелдан бўлак(унинг бу мукофотга номзоди туркий дунё намояндалари томонидан 2008 йилнинг мартида кўрсатилганди. Аммо, минг афсуски...) барча мукофоту унвонлар, шунингдек, қатор мамлакатларнинг нуфузли орденлари билан ҳам тақдирланган. Дунёдаги бошқа бирор адиб ҳозирча бунақанги юксак эҳтиромга сазовор бўлгани йўқ.
Орадан қирқ беш йил ўтгач, икки минг саккизинчи йилнинг
февралида адабиётда тағин сенсация содир бўлди. Бу гал дунё адабиётида: аллақачон жаҳон адабиёти классиги деб тан олинган( ҳаётлигида бундай улуғ рутбага эришган ёзувчилар ни ҳоятда оз)ўша лауреат,Чингиз Айтматовнинг асарлари, ЮНЕСКОнинг маълумотига кўра, хорижий тилларга таржима қилиниш бўйича биринчи ўринни эгаллабди: қиссаларию романлари бир юзу етмиш тилга ўгирилибди! Ер юзида Китоб пайдо бўлганидан буён ҳеч қайси адибнинг асарлари шунча тилга таржима қилинмаган экан! Айтматовнинг хорижда чоп этилган китоблари сони эса етмиш миллиондан ошганди! Унинг ҳар бир янги китоби шов-шувга айланар, қизғин мунозараларга сабаб бўларди. Асарларини гарчанд энг катта, ҳатто, миллион-миллион нусхада чоп этишса-да, дўконлардан топишнинг иложи йўқ, чунки сотувга чиқиши биланоқ,тугаб қоларди. Кутубхоналардан олиб ўқиш учун эса ойлаб навбатда
туриларди. Унинг қиссасию романлари бўйича энг йирик кино-студияларда фильмлар олинар, асарлари асосида Анқара,Вашингтон,Вена, Деҳли, Истанбул, Москва, Нью-Йорк, Парижу Пекин каби шаҳарлардаги нуфузли театрларда нафа қат драматик спектакллар,балки операю балетлар ҳам саҳналаштириларди. Унинг асарлари Европа ва Осиёдаги ўнлаб мамлакатларнинг мактаблари,институту университетларининг ўқув дастурларига киритилган.Бир неча давлатлар, чунончи, Австрия, Германия, Туркия ҳамда Японияда вақти-вақти билан Айтматов кунлари ўтказилиб, уларда ёзувчининг ҳаётию фаолияти ҳақида жамоат ва давлат арбоблари, адабиётшуносу санъаткорлар ўзларининг дил сўзларини айтишар, сўнг асарлари асосида тайёрланган фильму спектакллар кўрсатиларди.
Айтматов жаҳонда адабиёт бўйича таъсис этилган Нобелдан бўлак(унинг бу мукофотга номзоди туркий дунё намояндалари томонидан 2008 йилнинг мартида кўрсатилганди. Аммо, минг афсуски...) барча мукофоту унвонлар, шунингдек, қатор мамлакатларнинг нуфузли орденлари билан ҳам тақдирланган. Дунёдаги бошқа бирор адиб ҳозирча бунақанги юксак эҳтиромга сазовор бўлгани йўқ.
Унинг Австралия, Америка,Африка, Европа ва Осиё қитъаларидаги юзлаб мамлакатларда миллионлаб мухлислари бўлиб, улар орасида кексаю ёшлар, турли касб эгалари билан бир қаторда, Императору Кироллар, Герцогу Президентлар ҳам анча.
2004 йилнинг июлида миокардинфарктини бошидан кечирган адибнинг юраги зудлик билан Туркияда операция қилиниши зарурлигидан хабар топган Россия Президенти Владимир Путин Москвадан Бишкекка энг замонавий тиббий ускуналар билан жиҳозланган самолёт ва уч-тўрт нафар доктор жўнатади (Владимир Владимирович Чингиз акани ўзининг севимли ёзувчисигина эмас,маънавий устозларидан бири деб ҳам ҳисобларкан). Ва ўша самолётда Анқарага ҳарбий-тиббий Академия клиникасига олиб келинган Айтматовни муваффа-
қиятли операция қилишади (ушбу жараён бошида... мамлакатнинг ўшандаги Президенти Аҳмад Нежет Сезер ва собиқ Президенти Сулаймон Демирэл туришганди). Адибнинг асарларини Туркияда нафақат бу икки давлат арбоби, балки бутун турк халқи юрак-юракдан ардоқлайди.
Худо ноёб истеъдод, фавқулодда зеҳну заковат берган адиб Сўз билан бемалол тиллашарди. Ёзувчининг тоғлардай пурви қор, шунқордай шиддатли,самодай сокин, ханжардай ўткир, баҳор насимидай тароватли жумлалари умидини йўқотганларга некбинлик бағишлар, адашганларни ҳақ йўлига бошлар, юракларнинг сўқир кўзларини очар, дилларга эзгулик уруғларини сочарди. У қаҳрамонларининг сийратини тадқиқ этишдек нозик юмушни ҳам қойиллатиб уддаларди.Уларнинг қалбларини китобхонлар қалби билан Сўздан яратган ришталари орқали чамбарчас боғлаб,қалбни ижод манбаига айлантирганди! Адиб сўнгги даврларда “капиталистик реализм”нинг (таъбир жоиз бўлса, шундай атама “кашф” этишга жазм қилдим...) моддиюнлиги,“социалистик реализм”нинг сиёсий ўйинларидан, оммавий маданиятнинг хуружларидан ўзлигини йўқота бошлаган Адабиётни асл ҳолига қайтариш мақсадида уни ёлғонлару чала ҳақиқатдан,такаббурлигу риёдан,иккиюзламачилигу айёрликдан,номардлигу қўрқувдан, ёвузлигу сохталикдан, виждонсизлигу беҳаёликдан халос этиш учун бутун жисми-жонини бағишлаганди...
Айтматовнинг тағин бир новаторлиги шундаки,у Адабиётни унинг оёғини Ердан узмаган ҳолда Коинотга олиб чиқиб,унга Планетар тафаккур ато этди,ушбу тафаккурга эса толерантлик—ўзгалар фикрига сабру бардош ила муносабат билдириш ақидасини пайвандлади. Худди шу толерантлик унинг ташаббуси билан барпо этилиб,ёзувчи 1986 йилдан умрининг охиригача президенти бўлган“Иссиқкўл форуми” фаолиятида етакчи ўрин эгаллаганди. Шу боис ҳам монанди й ў қ ушбу халқаро ҳаракат фаоллари: дунё қарашлари бир-бирларига тамомила зид бўлган жаҳонга машҳур олимлару ижодкорлар қўлни- қўлга беришиб, Сайёрамиздаги қатор долзарб муаммоларнинг ҳал этилишига ижобий таъсир кўрсатган бир қанча концепциялар яратишганди.
2004 йилнинг июлида миокардинфарктини бошидан кечирган адибнинг юраги зудлик билан Туркияда операция қилиниши зарурлигидан хабар топган Россия Президенти Владимир Путин Москвадан Бишкекка энг замонавий тиббий ускуналар билан жиҳозланган самолёт ва уч-тўрт нафар доктор жўнатади (Владимир Владимирович Чингиз акани ўзининг севимли ёзувчисигина эмас,маънавий устозларидан бири деб ҳам ҳисобларкан). Ва ўша самолётда Анқарага ҳарбий-тиббий Академия клиникасига олиб келинган Айтматовни муваффа-
қиятли операция қилишади (ушбу жараён бошида... мамлакатнинг ўшандаги Президенти Аҳмад Нежет Сезер ва собиқ Президенти Сулаймон Демирэл туришганди). Адибнинг асарларини Туркияда нафақат бу икки давлат арбоби, балки бутун турк халқи юрак-юракдан ардоқлайди.
Худо ноёб истеъдод, фавқулодда зеҳну заковат берган адиб Сўз билан бемалол тиллашарди. Ёзувчининг тоғлардай пурви қор, шунқордай шиддатли,самодай сокин, ханжардай ўткир, баҳор насимидай тароватли жумлалари умидини йўқотганларга некбинлик бағишлар, адашганларни ҳақ йўлига бошлар, юракларнинг сўқир кўзларини очар, дилларга эзгулик уруғларини сочарди. У қаҳрамонларининг сийратини тадқиқ этишдек нозик юмушни ҳам қойиллатиб уддаларди.Уларнинг қалбларини китобхонлар қалби билан Сўздан яратган ришталари орқали чамбарчас боғлаб,қалбни ижод манбаига айлантирганди! Адиб сўнгги даврларда “капиталистик реализм”нинг (таъбир жоиз бўлса, шундай атама “кашф” этишга жазм қилдим...) моддиюнлиги,“социалистик реализм”нинг сиёсий ўйинларидан, оммавий маданиятнинг хуружларидан ўзлигини йўқота бошлаган Адабиётни асл ҳолига қайтариш мақсадида уни ёлғонлару чала ҳақиқатдан,такаббурлигу риёдан,иккиюзламачилигу айёрликдан,номардлигу қўрқувдан, ёвузлигу сохталикдан, виждонсизлигу беҳаёликдан халос этиш учун бутун жисми-жонини бағишлаганди...
Айтматовнинг тағин бир новаторлиги шундаки,у Адабиётни унинг оёғини Ердан узмаган ҳолда Коинотга олиб чиқиб,унга Планетар тафаккур ато этди,ушбу тафаккурга эса толерантлик—ўзгалар фикрига сабру бардош ила муносабат билдириш ақидасини пайвандлади. Худди шу толерантлик унинг ташаббуси билан барпо этилиб,ёзувчи 1986 йилдан умрининг охиригача президенти бўлган“Иссиқкўл форуми” фаолиятида етакчи ўрин эгаллаганди. Шу боис ҳам монанди й ў қ ушбу халқаро ҳаракат фаоллари: дунё қарашлари бир-бирларига тамомила зид бўлган жаҳонга машҳур олимлару ижодкорлар қўлни- қўлга беришиб, Сайёрамиздаги қатор долзарб муаммоларнинг ҳал этилишига ижобий таъсир кўрсатган бир қанча концепциялар яратишганди.
***
Бир қараганда, Айтматовнинг Адабиётдаги йўли силлиққина кечганга ўхшайди.Аммо...
Эллигинчи йилларнинг ўрталарида—унинг дастлабки асарлари, шу жумладан,“Жамила”си чиққач, ёш ёзувчининг бошига шунчалар маломат ёғилдики..“Бу қаламкашнинг қаҳрамонларида қирғизлардан ҳеч вақо йўқ, чунки у халқ ҳаётини ҳам, қирғиз тилини ҳам билмайди”, дея дунёни бузишганди бир гуруҳ...қирғизлар.
Эллигинчи йилларнинг ўрталарида—унинг дастлабки асарлари, шу жумладан,“Жамила”си чиққач, ёш ёзувчининг бошига шунчалар маломат ёғилдики..“Бу қаламкашнинг қаҳрамонларида қирғизлардан ҳеч вақо йўқ, чунки у халқ ҳаётини ҳам, қирғиз тилини ҳам билмайди”, дея дунёни бузишганди бир гуруҳ...қирғизлар.
Ҳолбуки, у ҳудудига Шакардан ташқари тағин икки-уч овул кирувчи қишлоқ кенгашига ўсмирлик пайтидаёқ котиб этиб
тайинланган, бир неча йил мобайнида шу овулларни пиёдаю отда кезиб, қишлоқ ҳаётининг пасту баланди, овулдошларининг Қалблари билан танишишга, уларнинг ташвишларию қувончларини биргаликда баҳам кўришга муваффақ бўлганди.
Ижодини қирғиз тилида бошлаб (бир неча ҳикоялари, Ленин мукофоти лауреати берилган китобига кирган “Биринчи ў қитувчи”,“Момо ер”, “Сарв қомат дилбарим” каби қиссаларини қирғизчада битганди), кейин русча ёзишга ўтган адибнинг матбуотда чиққан илк иншоси “Қирғиз тилинин терминологияси ҳақида” (1952 йил) деб аталган бўлиб, унда тил бўйича энг долзарб муаммолар ҳақида фикр юритилганди.
Шунингдек, у рус тилидан қирғизчага ўгирилган туркум шеърларнинг тилини профессионал даражада таҳлил қилганди.
Француз адиби Луи Арагон “Жамила”ни она тилига ўгириб, ўзи битган сўзбошисида Айтматов ҳамда унинг ушбу қиссасига катта баҳо бергач, асар инглиз, немис,испан... тилларига ҳам таржима қилиниб, олдинига Европа, сўнг бутун дунё китобхонларининг севимли китобига айланганди. “Жамила” Чингиз Айтматовнинг Қирғизистону қирғизларни жаҳонга
танитиш борасидаги биринчи, аммо ниҳоятда Қутлуғ қадами ҳисобланади ҳам.
Ёзувчининг кейинги асарлариям қирғизларни дунёга олиб чи қишда бебаҳо аҳамият касб этганди. Ва ўшанда “Чингиз дегани— қирғиз дегани, қирғиз дегани—Чингиз дегани” ибораси пайдо бўлганди.
тайинланган, бир неча йил мобайнида шу овулларни пиёдаю отда кезиб, қишлоқ ҳаётининг пасту баланди, овулдошларининг Қалблари билан танишишга, уларнинг ташвишларию қувончларини биргаликда баҳам кўришга муваффақ бўлганди.
Ижодини қирғиз тилида бошлаб (бир неча ҳикоялари, Ленин мукофоти лауреати берилган китобига кирган “Биринчи ў қитувчи”,“Момо ер”, “Сарв қомат дилбарим” каби қиссаларини қирғизчада битганди), кейин русча ёзишга ўтган адибнинг матбуотда чиққан илк иншоси “Қирғиз тилинин терминологияси ҳақида” (1952 йил) деб аталган бўлиб, унда тил бўйича энг долзарб муаммолар ҳақида фикр юритилганди.
Шунингдек, у рус тилидан қирғизчага ўгирилган туркум шеърларнинг тилини профессионал даражада таҳлил қилганди.
Француз адиби Луи Арагон “Жамила”ни она тилига ўгириб, ўзи битган сўзбошисида Айтматов ҳамда унинг ушбу қиссасига катта баҳо бергач, асар инглиз, немис,испан... тилларига ҳам таржима қилиниб, олдинига Европа, сўнг бутун дунё китобхонларининг севимли китобига айланганди. “Жамила” Чингиз Айтматовнинг Қирғизистону қирғизларни жаҳонга
танитиш борасидаги биринчи, аммо ниҳоятда Қутлуғ қадами ҳисобланади ҳам.
Ёзувчининг кейинги асарлариям қирғизларни дунёга олиб чи қишда бебаҳо аҳамият касб этганди. Ва ўшанда “Чингиз дегани— қирғиз дегани, қирғиз дегани—Чингиз дегани” ибораси пайдо бўлганди.
Адиб юртию юртдошларини нафақат ҳар сатрида миллий руҳ уфуриб турган асарлари,балки маданиятию фольклорининг тарғиботи орқали жаҳонга таништиришга уринарди.
Шунингдек, ушбу бетакрор қадриятлар, айниқса, қ и р ғиз тилини бутун вужуди билан балою қазолардан ҳимоя қиларди ҳам.
“Айримлар халқимиз ҳақида гап борганида, қир ғизлар ўтмишда маданиятсиз эди”, дейишади.
Объектив ва субъектив сабаблар,жумладан, бошимиз, кўпинча
озодлик учун олиб борилган курашлардан чиқмагани боис бизни
европаликларга насиб этган санъат турлари, дейлик, опера, балет,рассомлик, меъморлик... четлаб ўтди. Лекин бу қадимий халқлардан бири ҳисобланмиш қирғизларга “ ўтмишда маданиятсиз эди” деган айб тақашгаасос бермайди. Ўз ёзувимиз бўлган: кўҳна Урхун-Энасой ёзувлари аждодларимизнинг ҳам ёзуви ҳисобланарди. Аммо бизда хал қ о ғзаки ижоди
ни ҳоятда гуллаб-яшнаганди. Катор- қатор етук достонлар яратганмиз.Улар оғиздан-оғизга ўтиб, ҳозирги замоннинг адабий уммонини безаб турибди, айниқса, “Манас” достони. Бу бебаҳо асарлар савияси баланд,ўн минглаб шеърий сатрлардан иборат. Уларга бўлган қизиқиш дунёда тобора ортиб бормоқда. Мен ҳар сафар “Манас”ни ўқиганимда ота-боболарим бундан бир неча асрлар илгари шундай мўътабар асар яратишганидан
чексиз фахрланиб, кўзларимни қувонч ёшлари қоплайди... “Биз, қирғизлар,ўзгаларнинг маданиятига зор бўлмаганмиз ва ҳозир ҳам зор эмасмиз.Худо бизга етарлича маданият ато этган”,—деганди мен билан суҳбатда,доно бахшиларимиздан бири Саяқбой Коралаев. Унинг фикрига юз фоиз қўшиламан”. Айтматов бу сўзларни минг тўққиз юзу саксон бешинчи йилнинг қишида, Кирғизистон пойтахтида бўлиб ўтган катта бир йи ғинда айтганди. Ўшанда билингвизм—икки тиллилик муаммолари ҳақидаям аччиқ-аччиқ гаплар бўлувди. “Билингвизм икки—бири жаҳонда тан олинган, иккинчиси маҳаллий миллий тилнинг параллел фаолияти дегани. Бунда ўзаро тенглик қоидаси ҳукмрон бўлиши шарт. Яъни бир тил иккинчисини камситмаслиги, топтамаслиги керак. Айримлар қайси тилнинг фойдали иш коэффиценти қанча кўп бўлса, ўшанинг амри вожиб бўлади, деган тушунчани билингвизмда ҳам қўллашга
уринмоқда. Бу ҳол техникада ҳисобга олинади, холос. Лекин маданияту тил соҳасида қўлланилса, жаҳон саҳнасига чиқиб олган тил шеригинишундай хўрлайдики, охири, ассимиляция ҳолати юз беради ёки бошқача қилиб айтганда, ўша ожизгина маҳаллий тил бора-бора, буткул йўқолади.
Кўплаб тилларнинг ана шу тарзда ўлиб кетганига мозий гувоҳ. Фожиа шундаки, бу тиллар ҳеч қачон қайта тикланмайди. Натижада у ёки бу халқнинг маданияти инқирозга юз тутади. Ўйлайманки, буюк рус тили Ўрта Осиёдаги маҳаллий тиллар тақдирига ҳеч қачон таҳдид солмайди.
АММО ЮБИЛЕЙИГА
Шунингдек, ушбу бетакрор қадриятлар, айниқса, қ и р ғиз тилини бутун вужуди билан балою қазолардан ҳимоя қиларди ҳам.
“Айримлар халқимиз ҳақида гап борганида, қир ғизлар ўтмишда маданиятсиз эди”, дейишади.
Объектив ва субъектив сабаблар,жумладан, бошимиз, кўпинча
озодлик учун олиб борилган курашлардан чиқмагани боис бизни
европаликларга насиб этган санъат турлари, дейлик, опера, балет,рассомлик, меъморлик... четлаб ўтди. Лекин бу қадимий халқлардан бири ҳисобланмиш қирғизларга “ ўтмишда маданиятсиз эди” деган айб тақашгаасос бермайди. Ўз ёзувимиз бўлган: кўҳна Урхун-Энасой ёзувлари аждодларимизнинг ҳам ёзуви ҳисобланарди. Аммо бизда хал қ о ғзаки ижоди
ни ҳоятда гуллаб-яшнаганди. Катор- қатор етук достонлар яратганмиз.Улар оғиздан-оғизга ўтиб, ҳозирги замоннинг адабий уммонини безаб турибди, айниқса, “Манас” достони. Бу бебаҳо асарлар савияси баланд,ўн минглаб шеърий сатрлардан иборат. Уларга бўлган қизиқиш дунёда тобора ортиб бормоқда. Мен ҳар сафар “Манас”ни ўқиганимда ота-боболарим бундан бир неча асрлар илгари шундай мўътабар асар яратишганидан
чексиз фахрланиб, кўзларимни қувонч ёшлари қоплайди... “Биз, қирғизлар,ўзгаларнинг маданиятига зор бўлмаганмиз ва ҳозир ҳам зор эмасмиз.Худо бизга етарлича маданият ато этган”,—деганди мен билан суҳбатда,доно бахшиларимиздан бири Саяқбой Коралаев. Унинг фикрига юз фоиз қўшиламан”. Айтматов бу сўзларни минг тўққиз юзу саксон бешинчи йилнинг қишида, Кирғизистон пойтахтида бўлиб ўтган катта бир йи ғинда айтганди. Ўшанда билингвизм—икки тиллилик муаммолари ҳақидаям аччиқ-аччиқ гаплар бўлувди. “Билингвизм икки—бири жаҳонда тан олинган, иккинчиси маҳаллий миллий тилнинг параллел фаолияти дегани. Бунда ўзаро тенглик қоидаси ҳукмрон бўлиши шарт. Яъни бир тил иккинчисини камситмаслиги, топтамаслиги керак. Айримлар қайси тилнинг фойдали иш коэффиценти қанча кўп бўлса, ўшанинг амри вожиб бўлади, деган тушунчани билингвизмда ҳам қўллашга
уринмоқда. Бу ҳол техникада ҳисобга олинади, холос. Лекин маданияту тил соҳасида қўлланилса, жаҳон саҳнасига чиқиб олган тил шеригинишундай хўрлайдики, охири, ассимиляция ҳолати юз беради ёки бошқача қилиб айтганда, ўша ожизгина маҳаллий тил бора-бора, буткул йўқолади.
Кўплаб тилларнинг ана шу тарзда ўлиб кетганига мозий гувоҳ. Фожиа шундаки, бу тиллар ҳеч қачон қайта тикланмайди. Натижада у ёки бу халқнинг маданияти инқирозга юз тутади. Ўйлайманки, буюк рус тили Ўрта Осиёдаги маҳаллий тиллар тақдирига ҳеч қачон таҳдид солмайди.
АММО ЮБИЛЕЙИГА
Лекин... шуни ҳам таъкидлашни истардимки, ҳозир тил масаласида Кирғизистонда ғалати ҳол ҳукм сурмоқда. Республикамиз аҳолисининг маълум қисми, аниқроғи, шаҳарда истиқомат қилувчи қирғизларнинг аксарияти ўз она тилини билмайди, билганлари эса чала билади, табиийки,миллий урф-одатларни ҳам, чунки тил билан миллий маданият чамбарчас
боғлиқда. Салбий оқибатларга олиб келувчи бу нохуш вазиятни бартараф этиш учун қирғиз тилига ҳам давлат тили мақоми берилиб, унинг нуфузини кўтариш шарт. Иккинчидан, қирғиз тилидаги мактаблар ( Кирғизистон пойтахтида атиги иккита шундай мактаб мавжудлигини қандай изоҳлаш мумкин...), қир ғизча китоблар, табиийки, дарсликлар,оммавий нашрлар сонини, радио ва телевидениеда қирғиз тилидаги дастурлар учун ажратилаётган вақтни кескин кўпайтириш лозим.Шунингдек, ўрта ва махсус олий ў қув юртларида қир ғиз тилида берилаётган сабоқ сифатини ҳам тубдан ўзгартириш керак деб ўйлайман”.
Кўпчилик Чингиз Айтматовнинг қирғиз тили хусусида айтганлари маъқул келганини қайта-қайта таъкидлаб, адибнинг фикри асосида ҳукумат, албатта, махсус қарор қабул қилишини таъкидлади. Йиғинда республикадаги шаҳарлару районларнинг, айрим кўчаларнинг номларини ўзгартириш муаммоси ҳам кўриб чиқилди.“Улар миллатимизга дахли й ў қ одамлар: давлат, фан, маданият арбоблари, адибларнинг номлари билан аталгани миллий ғуруримизни поймол қилишдан бошқа ҳеч нарса эмас. Ахир бизда ҳам шундай инсонлар кўп-ку,уларнинг номлари эса... бир четда қолиб кетган...”,— дейишди қатор зиёлилар сўзга чиқишиб. Бир ўқитувчи эса Кирғизистон пойтахтидан Фрунзе номини олиб ташлаб, унинг ўз номи—Бишкекни қайта тиклаш хусусида таклиф киритди. ...Бу фикрни ҳатто... айрим маданият арбоблари рад этишди. Йиғин охирроғида сўз олган Чингиз Айтматов эса муаллимнинг
таклифини маъқуллагач, ушбу таклиф ана шундай мажлисларнинг
бирида яна муҳокама қилинадиган бўлди... Ўша йиғиннинг овозаси тезда бутун республикага тарқалди. Минглаб одамлар Чингиз Айтматовнинг фидойилигию элпарварлигига қувона-қувона таҳсинлар айтишди.
...Орадан хиёл ўтмай, Янги—1988 йил кириб қадам босди. Шу қутлуғ йилнинг ўн иккинчи декабрида Айтматов олтмишга тўларди. Нафақат Кирғизистону Совет Иттифоқи, балки бир неча хорижий давлатларда ҳам адибнинг юбилейига қизғин тайёргарлик кўриларди. Ҳатто баъзи тадбирлар январдаёқ бошланди. Катор ўқув юртлари, маданият муассасаларида ёзувчи билан учрашувлар бўлди, газеталарда унинг ҳаётию ижоди хусусида мақолалар чоп қилинди, радиою телевизорда
эшиттиришлару кўрсатувлар берилди.
Аммо ногаҳон... 1988 йилнинг 16 январида—юбилейга ўн бир ой қолганида, салтанатнинг адади бир неча миллион нусха бўлган, хорижий мамлакатлардаям кенг тарқаладиган ўта маш ҳур газетаси —“Комсомольская правда”да С. Романюк деган имзо билан чиққан катта бир мақолада... Чингиз Тўра қуловичнинг бошига бир челак мағзава ағдарилди. Ҳали бирор бир совет газетаси бирор совет адибига қарши бундай мақола чоп этиб, унинг шаънини бу қадар оёқ ости қилмаганди. Мақолада Айтматов демагоглигу тутуриқсизликда, миллатчилигу шуҳратпарастлик, ҳатто... пайғамбарликка даъво қилаётганликда ва яна алламбалоларда айбланиб,
совет ёзувчисига ёт бу “ярамас қусурлари” анчагина далиллар орқали “исботланганди”. Уни ўқиганларнинг деярли бари фалаж бир ҳолга тушганди... Бишкекдаги ўша йиғин қатнашчилари ҳам бу мақола Кремлнинг буюртмасиб ўлиб, у адибдан ўша “шаккок”лиги учун ўч олиш, уни бутун
дунёга шармандаю шармисор қилиб, овозини ўчириш, ҳам маънан, ҳам жисмонан мажруҳга айлантириш ниятида чоп этилганини дарҳол тушунишди...
Ёлғонлардан, бўҳтону туҳматлардан яралган бу ифлос ма қолани ўқиб чиқишим биланоқ, юрак-бағрим эзилиб кетади. Сўнг ичимда пайдо бўлган тўфон ўша мақолаю газета, қизил салтанатнинг мустамлакачилик сиёсатига қарши исёнга айланиб, бир онда қоғозга кўчади. Уни эрталабгача
машинкалаб, Москвага, бир йўла икки — “Комсомольская правда”ю“Литературная газета”га ж ўнатаман...
Мен шу қадар азоб чекаётган б ўлсам, Чингиз ака қай ҳолга тушганини
к ўз ўнгимга келтириб, унинг дардига шерик б ўлиш ма қсадида,
ишхонасига қ ўн ғиро қ қиламан. Дастакни ҳеч ким к ўтармагач, ўша маш ҳур
мажлисда адибнинг фикрларини қ ўллаб- қувватлаган зиёлилардан
бири билан бо ғланаман.
—Айтматов қаерда?— с ўрайман ундан хавотирлана-хавотирлана.
—¤либ қолди!
—Нима?! Качон?!— да ҳшатга тушаман.
—Маънавий жи ҳатдан ўлди у. “ К ўр қо қ ўлимидан бурун ўлади”, деган гап
бор бизда. Кайсидир шоир к ўп такрорларди: “Агар Чингизхон қиличи
билан дунёнинг ярмини босиб олган б ўлса, бизнинг Чингиз о ғамиз оддий
қалами билан бутун дунёни забт этган ботирдир!” деб. Аслида шунчалар қ ўр қо қ
эканки у, ма қола чи қ қач, Кремль мени тинч қ ўймайди деб, эрталаб
хорижга қочиб кетди. ¤шанда мажлисда унга суяниб бекор катта-катта
гапирибман. Энди мен ҳам, олганимни оламан...” дея чу қур уф тортиб,
яна нималардир деб ғулдирай бошлаганида, дастакни шартта қ ўйдим. Кечаси
та ғин азоб чекиб, деярли ухлолмадим. Эртасига соат миллари ўнга я қинлашгач,
Чингиз аканинг ишхонасига телефон қилдим. Хайрият! Дастакни ёрдамчиси
Туратбек к ўтарди! Овозида ма ҳзунликдан асар ҳам й ў қ. Тетик ва бардам эди у.
“Чингиз Т ўра қулович “Ит ҳураверади, карвон ўтаверади” деб, Москвага
учиб кетди. Янги китобининг та қдимот маросими б ўларкан, кейин хорижга
й ўл олади... Юбилей тадбирлари ўтиб турибди. Ґатто чет элларда ҳам. Бош
тантаналар ноябру декабрда ўзимизда б ўлади. Албатта кел!”, дейди Туратбек.
Орадан бир неча кун ўтгач, ани қро ғи, 1998 йилнинг 23 февралида
салтанатнинг бош газетаси “Правда”да Айтматовнинг қарийб бир бетли
ма қоласини (муаллифнинг фотосурати билан) к ўриб, юрагимни та ғин
хавотир қоплайди. Шу боис уни тез-тез ў қий бошлайман. ...Саксонинчи
йилларнинг бошида ¤збекистон—занжирбанд шер энди уй ғонаётганида,
юракларини ва ҳима қоплаган мустамлакачилар ўзбек хал қининг қаддини
эгиб ташлаш учун уни бутун дунёга бадном эта бошлашди. Бир неча
ж ўмардларимиз бу қаби ҳликка қарши исён к ўтаришди, кескин-кескин
гаплар айтишди. Лекин ўшандаги ман қурт ра ҳбарларимиз уларнинг
овозларини ўчириш билан чекланмасдан, кремлдагиларни бутун вужудлари
ила қ ўллашарди. Шу боис ҳам хал қимиз тобора оё қ ости қилинарди... Бошимиз эгик, к ўнглимиз сини қ ўша аламли кунларда Чингиз
Айтматовнинг “Правда” даги “ Кайта қуриш, ошкоралик—омонлик
дарахти” ма қоласи ча қиндай ча қнайди! “¤збек ме ҳнаткашларининг
мамлакат учун қилган ишларини айтаверсак, уларнинг бари таъзимга
лойи қ юмушлардир. Кадим ўзбек маданиятининг ¤рта Оси Ёга к ўрсатган
таъсирини К ў ҳна Византиянинг қадим Русга к ўрсатган таъсири билан
қи Ёслаш мумкин. ¤збекистон бизнинг Шар қдаги с ўзимиз-у юзимиз эди,
бугун ҳам худди шундай. Й ў қ, ўзбек хал қининг тоза че ҳрасига ҳеч нарса
до ғ сололмайди!” деб Ёзганди адиб. Я қиндагина бошига кулфат тушганига
қарамай, Айтматов ма қоласида биз ўзбекларни ҳимоя қилганди,
хал қимиз ҳа қида бири-иккинчисидан-да чиройли гаплар айтганди!
Чингиз о ғанинг жасоратидан юрагим ҳаяжонга тушиб, ўзимни тутолмай,
йи ғлаб юбораман... Эртасига эрталаб, бор-й ў ғини суриштирмай, т ў ғри
Кир ғизистонга учаман. Кеча хорижга ж ўнаб кетибди. Биз ўзбекларни
ҳимоя қилгани учун ра ҳмату таъзимимни етказишларини с ўраб, ба ғрим
фахру қувончга т ўлиб, уйга қайтаман...
Кизил мустамлакачиларнинг бош газетаси бу с ўзларни қандай босиб
чи қарганига ҳайрон қоламан ҳам. Кейинро қ Чингиз ака билан учраш-
ганимда, сабабини билиб олдим. Маълумки, Москва ўзининг “ қайта
қуриш” си Ёсати к ўпро қ тар ғиб этилишини ни ҳоятда хуш к ўрарди,
айни қса, Айтматовдек тани қли адиблар томонидан. Ва “Правда”нинг
бош му ҳарририга Ёзувчидан шу мавзуда ма қола ундириш вазифаси
топширилади. Адиб эса “Майли, Ёзаман, аммо ма қолада ўзбекларни
ҳимоя қиламан, чунки уларни но ҳа қдан но ҳа қ айблашяпти”, деб шарт
қ ўйган. Бош му ҳаррир ноилож бунга рози б ўлган. Бу эса салтанат ҳукм-
дорлари, айни қса, Сиёсий бюродаги мустамлакачилик а қидалари ҳар
бир ҳужайрасига сингиб кетган қари қаш қирларнинг Айтматовга б ўлган
ғазабини кучайтириб юборганди. Уларда ёзувчига нисбатан илк нафрат
Чингиз ака адабиётга “ман қурт” иборасини киритганида пайдо б ўлганди. Чунки бу ибора улар октябрь т ўнтаришидан буён олиб боришаётган
сиёсатнинг асл башарасини фош этаётганди-да. Ва ҳар гал унга р ўбар ў
б ўлишганида, “унинг цензура чегарасидан ўтиб кетишига й ўл қ ўйган
миясиз Брежнев, Леонид Ильичнинг к ўкрагига ордену медаллар
та қавериб, зийраклигини й ў қотган Суслов”нинг г ўрларига ғишт қалашарди.
“Агар Юрий Андропов ўлиб қолмаганида, бу зан ғар қир ғизни ўша
ибора-пибораси билан КГБнинг подвалида чиритиб юборарди!” дея
афсусланишарди. “Горбачёв эса... Унинг тахти ли қиллаб қолган, бунда
Айтматов топган ўша иборанинг ҳам “хизмати” анча, бундан бу ё ғига
унинг та ҳдиди та ғин-да ортади. Бу нафа қат Горбачёв, балки бутун
салтанат учун ҳам ўта хавфлидир. Шу боис уни зудлик билан лу ғатлардан
чи қариб ташлаш, муаллифининг танобини эса янада қатти қро қ
тортиб қ ўйиш керак!”. Лекин партия Бош котиби уларнинг бу таклифини
рад этди. “Ахир биз демократик давлат қуряпмиз, ортга қайтсак, бутун дунё
устимиздан кулади! О ғиздан чи қ қан с ўзни, одатда, чумчу қ қа ўхшатишади.
Майли, ҳозирча учиб юраверсин ўша ибора. Аммо шуни билингларки,
чумчу қнинг умри қис қа б ўлади. Айтматов масаласига келсак... уни
бутунлай ўзимизники қилиб олсак, истеъдодию заковати фа қат фойда
келтиради ҳаммамизга!” дея улар билан су ҳбатни якунлаганди Горбачёв...
...Ва июлда қувончли хабар эшитаман: Айтматов салтанатнинг
мав қеи ни ҳоятда баланд ҳисобланадиган “Иностранная литература”-
нинг бош му ҳаррири қилиб тайинланибди! Бу журналга ҳали ҳеч қачон
бош қа миллат вакили ра ҳбарлик қилмаган эди. “Устига-устак”, Чингиз
ака ўз лавозими— Кир ғизистон Ёзувчилар уюшмасининг раиси вазифасида
ҳам қолдирилганди! “Одатда бизлар Москвадан келаётган буйру қлар
б ўйича ишлаган б ўлсак, энди Чингиз о ғамиз Бишкекдан туриб
Москвадагиларга вазифа топширади!” дейишганди бир-бирларини
қутлаб қир ғизистонликлар фахр билан. Айтматов бош му ҳаррир этиб
тайинланиши арафасида журналнинг мав қеи бирмунча пасайиб
кетганди. Адиб қис қа муддатда унинг олдинги нуфузини тиклади!
Биринчидан, гарчанд журнал Хал қаро кенгаши аъзолари бир пайтлар
партия Марказий Комитети томонидан қ ўйилиб, уларга дахлсизлик
ма қоми берилган эса-да, янги бош му ҳаррир, на фикр, на иш бераётган
ўша номдор-эркатойларни кенгашдан чи қариб, унинг таркибига
улардан-да маш ҳур, аммо ишчан, ниго ҳлари теранро қ ижодкорларни
киритиб, уларнинг муло ҳазалари асосида та ҳририят фаолиятида туб
бурилишлар ясади (бунда Чингиз аканинг илгари беш йил давомида
“Правда” газетасининг ¤рта Осиё ва Козо ғистон б ўйича махсус мухбири,
“Литературный Киргизистан” журналининг бош му ҳаррири б ўлиб
ишлаганида журналистикаю му ҳаррирлик б ўйича орттирган ўзига хос
тажрибаси ҳам ас қотганди, албатта). Иккинчидан, цензура арзимаган
ба ҳоналар сабабли қайтарган асарлар билан шахсан ўзи танишиб, к ўпини
чи қартирди, янги рукнлар жорий этди, ўткир- ўткир давра су ҳбатлари
ўтказа бошлади. Марказий Комитет асосан “киборлар” ў қишлари учун
журнал обунасини атайлаб чеклаб ташлаганди. Айтматов шу чеклов—лимитни
олдиргач, “Иностранная литература” хал қ орасига ҳам кирадиган б ўлди... Адиб билан унинг юбилейи дои-
расида Бишкекда—филармония
биносида ўтказилган “Айтматов
ва театр” Умумиттифо қ фестива-
лида к ўришдим. Бир неча соат
давом этган ушбу тадбир даво-
мида қатор театрларда ёзувчининг
асарлари б ўйича са ҳналаштирил-
ган пьесалардан лав ҳалар ҳам
намойиш қилинди... Фестиваль
якунида тани қли санъаткорлару
театршунослар Айтматовнинг
нафа қат Иттифо қ, балки жа ҳон
театри ривожига қ ўшган ҳиссаси
ҳа қида ҳам маърузалар қилишди... Эртасига Чингиз
аканинг хонадонида
б ўлиб, адибни юби-
лейи билан табриклаб,
т ўну д ўппи кийдирдим.
Ойнинг охиригача
ша ҳарнинг яна уч-т ўрт
жойида тантаналар
ўтказилиши режалаш-
тирилган экан. Аммо,
т ўсатдан, отамнинг
со ғли ғи о ғирлашиб
қолганини эшитиб,
уйга қайтаман...
Дадамни еттинчи
декабрда тупро қ қа
топшириб, Булун ғур-
дан Тошкентга келган
куним Айтматов теле-
фон қилиб, таъзия билдирди-да, ёшини с ўради.
—Икки кам т ў қсонда эди...
—Жойи жаннатда б ўлсин, ра ҳматлининг... Сен эса, Анваржон, юз
билан юзлаш,—деди Чингиз ака ва хайрлашаётганимизда, январнинг
охирларида Бишкекка келиб кетишимни, менда иши борлигини айтди.
Бордим. Москвада экан. Икки кундан с ўнг дийдорлашдик.
Адиб та ғин таъзия билдиргач, Тошкентдаги с ўнгги янгиликлар,
ижодкор д ўстлари ҳа қида талай саволлар беради. Уларга билганимча
жавоб қайтарганимдан с ўнг Москва театрларидан бири “Асрга татигулик
кун”нинг янги са ҳнавий тал қинини тайёрлаётгани, ҳатто репетицияда
қатнашиб, уч-т ўртта лав ҳани томоша қилгани, Германияда “Кунда”
романи чоп этилгани ҳа қида зав қлана-зав қлана гапиради.
—Ўзинг нималар билан бандсан?— с ўрайди у.
1985 йилда устида иш бошлаган “Йигирманчи асрим менинг”
китобим б ўйича амалга оширган юмушларим, чунончи, архивлардан
анча фотосуратлару ҳужжатлар йи қ қаним, шунингдек, унинг мазмун-
мо ҳиятию й ўналиши, унга кимлар билан интервьюларимни киритишни
м ўлжаллаётганим, китобнинг дизайнини яратиш юзасидан ҳам
изланишлар олиб бораётганим, ҳатто ме ҳмонхонада бир нечта макет
чизганимни айтаман.
—Кеч қурун бизникига ўтиб, асаринг ҳа қидаги ахборотни ўша ерда
т ўлдирасан,—дейди ёзувчи.
Айтматовникига жон-жон деб боргим, юрагимни б ўшатиб, т ўйиб-
т ўйиб гаплашгим келар, аммо эртага отамнинг маъракаларидан бири
ўтказилиши туфайли с ўнгги рейсда учиб кетишим керак эди.
—Й ў қса, энди келганингда, т ў ғри уйга ўт. Ґозир эса ме ҳмонхонада
тайёрлаган ўша макетларингни келтир, жуда қизи қиб қолдим...
Кайтгач, макетларни бир-бир к ўрсатиб, изо ҳлайман. —Режанг менга жуда ё қди, табиийки, ҳали янада такомиллаша боради
у. Дунё ми қёсидаги шарафли, аммо ўта масъул ва маша қ қатли юмушга
қ ўл уришга журъат қилибсан! Китоб ғоясига Михаил Шолоховнинг асос
солгани жуда яхши б ўлибди... Бу ма қсадни амалга ошириш учун бетиним
изланишинг, ҳатто курашишинг, ҳаёт лаззатларидан воз кечишинг керак
б ўлади. Ґасаду ғийбатларга парво қилмай, ол ға интилавер. Ґеч қачон туш-
кунликка тушма, қир қига чидасанг, қир қ бирига ҳам чидаб, асарингни
албатта, ни ҳоясига етказ.Сенга сабру бардош тилайман! (Дар ҳа қи қат,
Чингиз ака ва қти зи қлигига қарамай, масла ҳату к ўмагини аямади: бирида
Тошкентга, бирида Бишкекка келганида, Бельгияга— ё хонадони ёки элчи-
хонага қ ўн ғиро қ қилиб гаплашганимизда китоб та қдири билан албатта
қизи қарди... Айтматовнинг бу яхшиликларини бир умрга унутмайман!).
Ёрдаму масла ҳатим зарур б ўлса, тортинмай мурожаат қилавер... — дерди.
Устозга қайта- қайта ра ҳмат айтаман...
...Чингиз ака деворга суяб қ ўйилган улкан портретига ишора қилиб,
дейди: “Сенга сов ға, Тошкентга олиб кетасан”.
Энг олий навли ё ғочлардан инкрустация, яъни қадама на қш услубида
яратилган ма ҳобатли ва... нафис бу асар ни ҳоятда қимматба ҳо эди... Мен ҳеч
қачон, ҳеч кимдан бундай ҳадя олмагандим... Юрагим ҳапри қиб кетади, “Узр,
Чингиз ака, узр, арзимайман унга” дея, такрорлайман, бош қа с ўз тополмай.
—Йи ғиштир бундай гапларни!..—хиёл қизиша бошлайди Айтматов. Унинг
асабийлашганини биринчи бор к ўраётгандим. —Турат!—ча қиради с ўнг
ёрдамчисини,—Цумга ўтиб, к ўтаришга қулай шаклда ўратиб кел карти-
нани,—дея буюради унга. Келтиргач, “Э ҳтиётлаб оббор!” деб қ ўлимга
тут қазади (мана ўн т ў қ қиз йилдирки, у шахсий галереямдаги энг азиз асар
сифатида эъзозланиб са қланмо қда).
—Таъзим Сизга! Илоё, Нобелли б ўлинг! Душманларингиз қирилиб
кетсин!—дейман ҳаяжонга тушиб.
—Нима. Кирилиб кетсин?!—шара қлаб кулади Чингиз ака.—Ґеч ким
қирилмасин. Аммо шундай ишлар қилайликки, ҳатто душманларимиз-
нинг ҳам ҳаваси келсин. Ўшанда ёвузлик камая боради! —С ўнг Туратга
дейди: Кабулхонада ўтириб турсанг, Анварда икки минутлик ишим бор.
Ґеч кимни қ ўйма.
—Айланай, сендан, укажон, мени деб бошингга не савдолар тушиши
мумкин эди-я... Ўша хатингни ўқиб чиқдим. Мен ҳеч қачон ҳеч кимнинг
ҳимоясига муҳтож бўлмаганман ва бундан бу ё ғигаям му ҳтожлик сезмайман
деб ўйлайман. Аммо сенинг хатинг... Ґа қи қий дўстнинг мактуби... Калам
эмас, юрагинг билан ёзибсан... Ґеч кимдан, ҳеч нарсадан ҳайиқмай!..
—Нима бўпти у Сизнинг ҳимматингиз олдида... Ахир, биз— ўзбекларни
деб бошингизни кундага қўйдингиз-ку!..
—Нега “биз— ўзбеклар” деб ажратасан?! Мен ҳам қирғизман, ҳам қозоғу
ўзбекман, ҳам турку туркманман... Биз битта хал қ—туркиймиз! Ва доимо
бир-биримизнинг қувончу ташвишимизга, бахту бахтсизлигимизга шерик
б ўлишимиз, бир-биримизни ҳимоя қилишимиз керак!..
Шу пайт ҳукумат телефони жиринглаб, Айтматовни катта идорадаги
мажлисга таклиф этишади...
—Хизматчилик, бориш керак,—дея, тортмасидан бир сурат чи қариб,
устига нималарнидир ёзади-да, уни стол устида турган “Олатов” журна-
лининг ичига жойлаб, менга узатади. —Икковимизнинг “Шар қ юлдузи”-
даги су ҳбатимизни қир ғизчага ўгириб чоп қилишган... К ўриб чиқарсан.
Тошкентдаги барча оғайниларимизга, келинимгаю ў ғилларингга салом
айт. Китобинг хусусида хабардор қилиб тур! Яна бир марта раҳмат сенга,
бошинг тошдан бўлсин! Хайр!—дейди Чингиз ака мени қучиб... Самолёт керакли нуқтага етиб, бир текисда парвоз қила бошлагач,
“Олатов”ни варақлаб, Чингиз ака солган фотосуратни қ ўлимга оламан.
Ундаги “Анвар Жўрабоев укамга! Мендай оғангни сийлаганинг учун Худо
сени ҳам сийласин. Чингиз Айтматов” деган дастхатни ў қишим билан,
кўзимни қоплаётган ёшларни биров кўриб қолмасин деб, шоша-пиша
дастр ўмолимни қидира бошлайман...
* * *
Орадан икки ой ўтгач, 1991 йилнинг 26 мартида Иттифоқ парламентига
муқобиллик асосида ўтказилган сайловга Айтматовнинг ҳам номзоди
қўйилиб, у катта овоз билан СССР халқ депутати этиб сайланди. Кейин
салтанат ҳукмдорлари парламентнинг энг катта—маданият ва миллий
масалалар қўмитаси раиси ҳамда СССР Президенти Кенгаши аъзолигига
сайлаттиришиб, унга Кремлдан кўркам кабинет ажратишади. ...Болтиқ бўйида мустақиллик
учун бошланган ҳаракатлар эпкини
Грузия-ю Озарбайжон, сўнг
Козоғистонга ҳам ўтгач, салтанат
ушбу ҳудудларни қонга белаганди.
Бу шиддатли б ўрон Марказий
Осиёдаги бош қа республикаларга
ҳам к ўчиш хавфи борлигини сезган
Москва ушбу минтақага нисбатан
янги тазйиқ бошлади. Бунда мус-
тамлакачиликнинг “Аввал бўлиб
ташла, сўнг ҳукмронлик қил!”
деган “олтин қоида”сини қўллашга
аҳд қилди. У асосда ўта ёвуз сценарий битилди. Ва... кимларнингдир
даъватига кўра, Кирғизистон жанубидаги Ўш ва Ўзганда қир ғиз-
лар... ўзбек оилаларига ҳужум уюштириб, юзлаб одамлар, ҳатто
болаларни ҳам ўлдиришди. Минг йиллар давомида бир
онанинг фарзандларидай яшаб, душманларга қарши мудом
биргаликда курашиб келган, бири иккинчисига умрида қ ўл
к ўтармаган бу икки хал қ бир-бирига душманга айлантириларди.
Худо к ўрсатмасин, агар ўша сценарийнинг биринчи қисмидаги
ўт алангага айланса, қир ғизу ўзбек хал қлари ўртасида уруш бошла-
ниб, юз минглаб одамлар қирилиб кетарди. С ўнг Марказ “тинчлик
ўрнатиш” ма қсадида, Кир ғизистону ¤збекистон ҳудудига
сон-сано қсиз қ ўшинлару танклар киритар ва ушбу икки республика-
нинг ҳар бир яшовчиси назорат остига олинарди. Аммо, нафа қат
бу икки республика, балки бутун Марказий Осиё ҳаётини остин-
устун қилиб юборишга м ўлжалланган бу қир ғин-баротнинг
бартараф этилишига Айтматов ҳам қ ўшилишини Марказ ҳатто
хаёлига келтирмаганди. Чунки унга катта-катта мансаблар бериб,
“ ўзига ағдариб” олганди-да. Чингиз ака эса амал курсиларини
бир четга йи ғиштириб, аввало, матбуотда қирғиз ва ўзбек хал қ-
ларига мурожаат қилиб, шундай деганди: “Азизларим, қон
т ўкишни т ўхтатиб, ўртамизга оралаган муаммоларни тинч й ўл
билан, а қл билан ҳал қилайлик. Биз— қонимизу тилимиз бир хал қ—
туркийлармиз-ку, ахир! Ота-боболаримиз бир-бирларига ти ғ к ўтариш
ўрнига, қ ўлни қ ўлга бериб яшашганди-ку. Не жин урди бизларни!?
Бу й ўлдан қайтайлик! Ґозирги ёвузлигимиз болаларимизу невара-
чевараларимизнинг ҳам та қдирига та ҳдид солади!..” С ўнг Москвадан
Тошкентга учиб келиб, ўзбекистонлик ҳамкасблари Одил
Ў қубову Пирим қул Кодиров билан ¤шга бориб, ўлдирилган-
ларнинг, азият чекканларнинг қариндош-уру ғлари билан су ҳбат-
лашди, уларга ҳамдардлик билдирди. Кимларнингдир макрига
учиб, бу ва ҳшийликка қ ўл урганларни телевизордаги чи қишида
лаънатлаб, “Сизлардан нафратланаман!” деганди кўзида Ёш билан...
ЕВРОПАГА КЎНИКЯПМАН
Москвага қайтиб келгач эса... Ўш фожиасининг сабабларини аниқлаш
ҳаракатига тушади. Аниқласа, Кремлнинг жаҳон ҳамжамияти олдида
шармандаси чиқарди, албатта. Айтматовнинг овозини ўчирай дейишса... энди
кучлари етмас, чунки обрўйи ер юзида кун сайин ошиб борарди... Ва ногаҳон
миш-миш тарқалди: “Москва Айтматовдан қутулиш йўлларини излаяпти,
“яхшиликни билмайдиган, бу нонкўр ёзувчини қайсидир мамлакатга
“маданий сургун” қилишмоқчи”. Эртасига Кремлга, Айтматовнинг кабинетига
телефон қиламан. Дастакни маслаҳатчиси олади. Ўзи сафарда экан.
—Чингиз Тўрақуловични хорижга жўнатишаЁтгани тўғрими?
—Ґозирча номаълум. Ким билади, балки элчи қилиб тайинлашар,—
дейди у аллақандай сирли оҳангда. — Сабабими? Буни ўзидан сўрайсиз...
— Качон келади?
—Беш кундан сўнг...
ўул ғулам янада ошади. Миш-мишлар эса тобора кучаярди. Т ўрт кун ўтгач,
уйимизга Айтматовнинг ўзи қўнғироқ қилади! Салом-аликдан сўнг гапни
қандай давом эттиришни билмай турганимда (шошиб қолувдим-да), Чингиз ака
ишим билан қизиқиб қолади ( ўшанда яқиндагина ташкил қилинган “Халқ сўзи”га
бош муҳаррир ўринбосари этиб тайинлангандим)... Мени янги лавозим билан
қутлаб, “газеталаринг халқнинг дардини дадил айта оладиган минбарга
айлансин”, дейди-да қўшиб қўяди: “Анваржон, мен янги ишга ўтяпман”.
— Каерга? Нима иш?
—Люксембургга. Элчиликка. Йигирманчи ноябрда оилам билан ж ўнаб кетамиз.
—Миш-мишлар рост экан-да?
— Канақанги миш-мишлар?— ҳайрон қолади Чингиз ака.
—Айтишларича, Сиз Горбачёв билан талашиб... Хуллас, шу боис Сизни чет элга... сургун...
—Йўғ-е,—гапимни бўлади Айтматов,—рости, бу ердаги сон-сано қсиз лавозимлар қўл-оеғимни буткул боғлаб, Ёзув-чизувдан маҳрум қилиб қўйди.
Энди биттагина лавозимим бўлади ва ишонаманки, Ёзишга имкон туғилади.
Ахир, Ёзувчи Ёзмаслиги мумкинми?! Шунинг учун ҳам... Иложини топсанг,
Люксембургга телефон қил. Китобинг ҳақидаям ахборот беришни унутма.
Хайр!.. “Нега бор гапни айтмаяпти? Ґа, телефони “подслушкада” бўлса керак”, ўйлайман ичимда...
1991 йилнинг 22 март куни — Наврўз байрамининг эртасига телефон мени Чингиз ака билан яна боғлайди.
—Алло, Тошкентми? Люксембургни улаймиз,—дейди алоқа б ўлимидаги аЁл...
—Алейкум ассалом! Соғлиқларинг яхшими?.. Аста-секин дипломатияни
ўрганяпман, Европага кўникяпман...
Адибга бундан бир неча кун илгари збекистон ва Кир ғизистон ўртасида
д ўстлик ва ҳамкорлик тўғрисида Шартнома тузилганини айтаман.
—Хабарим бор,—дейди Айтматов,—бу ҳужжатнинг пайдо б ўлишида
Ислом Каримовнинг саъй- ҳаракатлари катта бўлганини эшитиб, роса суюндим.
Ишончим комилки, энди ўзбегу қирғиз ўртасига ҳеч ким ра ҳна сололмайди!
Т ў қ қиз ой ўтгандан
с ўнг қизил салтанат
қулаб, янги тарихимиз
бошланди... Айтматов
олдинига мустақил
Кир ғизистоннинг
Люксембург, кейин
Бенилюкс мамлакат-
лари (Люксембург,
Бельгия, Нидерландия)
шунингдек, Франция-
даги Фавқулодда ва
мухтор элчисию Европа
Ґамжамияти, НАТО
ҳамда ЮНЕСКОдаги
Доимий вакили этиб
тайинланади. Шу
лавозимларда то 2008
йилнинг мартигача,
яъни қарийб ўн етти
йил давомида ишлаган
Айтматов жа ҳоннинг
тани қли дипломатлари
сафидан жой олганди.
Чингиз ака элчилик
билан бир қаторда,
ижод билан ҳам тинмай
шу ғулланиб,та ғин икки
улу ғ асар: “Кассандра
там ғаси” ва “Тоғлар
қулаётганда ёки
Боқий қаллиқ ”
романларини яратди.
*****
ТУРКИСТОН ТУЙўУСИ
1995 йилда минта қа
зиёлиларининг Тош-
кентда ўтказилган
анжуманида Марка-
зий Оси Ё хал қла р и
маданияти Ассамб-
леяси ташкил этилиб,
Чингиз Айтматов
унинг президенти,
Одил Ё қубов биринчи
в и ц е -президенти
этиб сайланишди. Бош
қарорго ҳи ¤збекистон
пойтахтидаги —Муста-
қиллик майдонида
жойлашган ушбу
Хал қаро ташкилот
атрофига энг тани қли
адиблар, санъаткор-
лар, олимлар, хуллас,
ижодкор зи Ёлиларни
бирлаштирди. Ота-
б о б о л а р и м и з д а н
мерос б ўлиб қолган
тарихий бирлигимиз
туй ғусини, му қаддас
Туркистон туй ғусини
қайтадан тиклаш, уни
одамлар қалбига пай-
ванд этиш борасида
анча эзгу ишларни
амалга оширди...
боғлиқда. Салбий оқибатларга олиб келувчи бу нохуш вазиятни бартараф этиш учун қирғиз тилига ҳам давлат тили мақоми берилиб, унинг нуфузини кўтариш шарт. Иккинчидан, қирғиз тилидаги мактаблар ( Кирғизистон пойтахтида атиги иккита шундай мактаб мавжудлигини қандай изоҳлаш мумкин...), қир ғизча китоблар, табиийки, дарсликлар,оммавий нашрлар сонини, радио ва телевидениеда қирғиз тилидаги дастурлар учун ажратилаётган вақтни кескин кўпайтириш лозим.Шунингдек, ўрта ва махсус олий ў қув юртларида қир ғиз тилида берилаётган сабоқ сифатини ҳам тубдан ўзгартириш керак деб ўйлайман”.
Кўпчилик Чингиз Айтматовнинг қирғиз тили хусусида айтганлари маъқул келганини қайта-қайта таъкидлаб, адибнинг фикри асосида ҳукумат, албатта, махсус қарор қабул қилишини таъкидлади. Йиғинда республикадаги шаҳарлару районларнинг, айрим кўчаларнинг номларини ўзгартириш муаммоси ҳам кўриб чиқилди.“Улар миллатимизга дахли й ў қ одамлар: давлат, фан, маданият арбоблари, адибларнинг номлари билан аталгани миллий ғуруримизни поймол қилишдан бошқа ҳеч нарса эмас. Ахир бизда ҳам шундай инсонлар кўп-ку,уларнинг номлари эса... бир четда қолиб кетган...”,— дейишди қатор зиёлилар сўзга чиқишиб. Бир ўқитувчи эса Кирғизистон пойтахтидан Фрунзе номини олиб ташлаб, унинг ўз номи—Бишкекни қайта тиклаш хусусида таклиф киритди. ...Бу фикрни ҳатто... айрим маданият арбоблари рад этишди. Йиғин охирроғида сўз олган Чингиз Айтматов эса муаллимнинг
таклифини маъқуллагач, ушбу таклиф ана шундай мажлисларнинг
бирида яна муҳокама қилинадиган бўлди... Ўша йиғиннинг овозаси тезда бутун республикага тарқалди. Минглаб одамлар Чингиз Айтматовнинг фидойилигию элпарварлигига қувона-қувона таҳсинлар айтишди.
...Орадан хиёл ўтмай, Янги—1988 йил кириб қадам босди. Шу қутлуғ йилнинг ўн иккинчи декабрида Айтматов олтмишга тўларди. Нафақат Кирғизистону Совет Иттифоқи, балки бир неча хорижий давлатларда ҳам адибнинг юбилейига қизғин тайёргарлик кўриларди. Ҳатто баъзи тадбирлар январдаёқ бошланди. Катор ўқув юртлари, маданият муассасаларида ёзувчи билан учрашувлар бўлди, газеталарда унинг ҳаётию ижоди хусусида мақолалар чоп қилинди, радиою телевизорда
эшиттиришлару кўрсатувлар берилди.
Аммо ногаҳон... 1988 йилнинг 16 январида—юбилейга ўн бир ой қолганида, салтанатнинг адади бир неча миллион нусха бўлган, хорижий мамлакатлардаям кенг тарқаладиган ўта маш ҳур газетаси —“Комсомольская правда”да С. Романюк деган имзо билан чиққан катта бир мақолада... Чингиз Тўра қуловичнинг бошига бир челак мағзава ағдарилди. Ҳали бирор бир совет газетаси бирор совет адибига қарши бундай мақола чоп этиб, унинг шаънини бу қадар оёқ ости қилмаганди. Мақолада Айтматов демагоглигу тутуриқсизликда, миллатчилигу шуҳратпарастлик, ҳатто... пайғамбарликка даъво қилаётганликда ва яна алламбалоларда айбланиб,
совет ёзувчисига ёт бу “ярамас қусурлари” анчагина далиллар орқали “исботланганди”. Уни ўқиганларнинг деярли бари фалаж бир ҳолга тушганди... Бишкекдаги ўша йиғин қатнашчилари ҳам бу мақола Кремлнинг буюртмасиб ўлиб, у адибдан ўша “шаккок”лиги учун ўч олиш, уни бутун
дунёга шармандаю шармисор қилиб, овозини ўчириш, ҳам маънан, ҳам жисмонан мажруҳга айлантириш ниятида чоп этилганини дарҳол тушунишди...
Ёлғонлардан, бўҳтону туҳматлардан яралган бу ифлос ма қолани ўқиб чиқишим биланоқ, юрак-бағрим эзилиб кетади. Сўнг ичимда пайдо бўлган тўфон ўша мақолаю газета, қизил салтанатнинг мустамлакачилик сиёсатига қарши исёнга айланиб, бир онда қоғозга кўчади. Уни эрталабгача
машинкалаб, Москвага, бир йўла икки — “Комсомольская правда”ю“Литературная газета”га ж ўнатаман...
Мен шу қадар азоб чекаётган б ўлсам, Чингиз ака қай ҳолга тушганини
к ўз ўнгимга келтириб, унинг дардига шерик б ўлиш ма қсадида,
ишхонасига қ ўн ғиро қ қиламан. Дастакни ҳеч ким к ўтармагач, ўша маш ҳур
мажлисда адибнинг фикрларини қ ўллаб- қувватлаган зиёлилардан
бири билан бо ғланаман.
—Айтматов қаерда?— с ўрайман ундан хавотирлана-хавотирлана.
—¤либ қолди!
—Нима?! Качон?!— да ҳшатга тушаман.
—Маънавий жи ҳатдан ўлди у. “ К ўр қо қ ўлимидан бурун ўлади”, деган гап
бор бизда. Кайсидир шоир к ўп такрорларди: “Агар Чингизхон қиличи
билан дунёнинг ярмини босиб олган б ўлса, бизнинг Чингиз о ғамиз оддий
қалами билан бутун дунёни забт этган ботирдир!” деб. Аслида шунчалар қ ўр қо қ
эканки у, ма қола чи қ қач, Кремль мени тинч қ ўймайди деб, эрталаб
хорижга қочиб кетди. ¤шанда мажлисда унга суяниб бекор катта-катта
гапирибман. Энди мен ҳам, олганимни оламан...” дея чу қур уф тортиб,
яна нималардир деб ғулдирай бошлаганида, дастакни шартта қ ўйдим. Кечаси
та ғин азоб чекиб, деярли ухлолмадим. Эртасига соат миллари ўнга я қинлашгач,
Чингиз аканинг ишхонасига телефон қилдим. Хайрият! Дастакни ёрдамчиси
Туратбек к ўтарди! Овозида ма ҳзунликдан асар ҳам й ў қ. Тетик ва бардам эди у.
“Чингиз Т ўра қулович “Ит ҳураверади, карвон ўтаверади” деб, Москвага
учиб кетди. Янги китобининг та қдимот маросими б ўларкан, кейин хорижга
й ўл олади... Юбилей тадбирлари ўтиб турибди. Ґатто чет элларда ҳам. Бош
тантаналар ноябру декабрда ўзимизда б ўлади. Албатта кел!”, дейди Туратбек.
Орадан бир неча кун ўтгач, ани қро ғи, 1998 йилнинг 23 февралида
салтанатнинг бош газетаси “Правда”да Айтматовнинг қарийб бир бетли
ма қоласини (муаллифнинг фотосурати билан) к ўриб, юрагимни та ғин
хавотир қоплайди. Шу боис уни тез-тез ў қий бошлайман. ...Саксонинчи
йилларнинг бошида ¤збекистон—занжирбанд шер энди уй ғонаётганида,
юракларини ва ҳима қоплаган мустамлакачилар ўзбек хал қининг қаддини
эгиб ташлаш учун уни бутун дунёга бадном эта бошлашди. Бир неча
ж ўмардларимиз бу қаби ҳликка қарши исён к ўтаришди, кескин-кескин
гаплар айтишди. Лекин ўшандаги ман қурт ра ҳбарларимиз уларнинг
овозларини ўчириш билан чекланмасдан, кремлдагиларни бутун вужудлари
ила қ ўллашарди. Шу боис ҳам хал қимиз тобора оё қ ости қилинарди... Бошимиз эгик, к ўнглимиз сини қ ўша аламли кунларда Чингиз
Айтматовнинг “Правда” даги “ Кайта қуриш, ошкоралик—омонлик
дарахти” ма қоласи ча қиндай ча қнайди! “¤збек ме ҳнаткашларининг
мамлакат учун қилган ишларини айтаверсак, уларнинг бари таъзимга
лойи қ юмушлардир. Кадим ўзбек маданиятининг ¤рта Оси Ёга к ўрсатган
таъсирини К ў ҳна Византиянинг қадим Русга к ўрсатган таъсири билан
қи Ёслаш мумкин. ¤збекистон бизнинг Шар қдаги с ўзимиз-у юзимиз эди,
бугун ҳам худди шундай. Й ў қ, ўзбек хал қининг тоза че ҳрасига ҳеч нарса
до ғ сололмайди!” деб Ёзганди адиб. Я қиндагина бошига кулфат тушганига
қарамай, Айтматов ма қоласида биз ўзбекларни ҳимоя қилганди,
хал қимиз ҳа қида бири-иккинчисидан-да чиройли гаплар айтганди!
Чингиз о ғанинг жасоратидан юрагим ҳаяжонга тушиб, ўзимни тутолмай,
йи ғлаб юбораман... Эртасига эрталаб, бор-й ў ғини суриштирмай, т ў ғри
Кир ғизистонга учаман. Кеча хорижга ж ўнаб кетибди. Биз ўзбекларни
ҳимоя қилгани учун ра ҳмату таъзимимни етказишларини с ўраб, ба ғрим
фахру қувончга т ўлиб, уйга қайтаман...
Кизил мустамлакачиларнинг бош газетаси бу с ўзларни қандай босиб
чи қарганига ҳайрон қоламан ҳам. Кейинро қ Чингиз ака билан учраш-
ганимда, сабабини билиб олдим. Маълумки, Москва ўзининг “ қайта
қуриш” си Ёсати к ўпро қ тар ғиб этилишини ни ҳоятда хуш к ўрарди,
айни қса, Айтматовдек тани қли адиблар томонидан. Ва “Правда”нинг
бош му ҳарририга Ёзувчидан шу мавзуда ма қола ундириш вазифаси
топширилади. Адиб эса “Майли, Ёзаман, аммо ма қолада ўзбекларни
ҳимоя қиламан, чунки уларни но ҳа қдан но ҳа қ айблашяпти”, деб шарт
қ ўйган. Бош му ҳаррир ноилож бунга рози б ўлган. Бу эса салтанат ҳукм-
дорлари, айни қса, Сиёсий бюродаги мустамлакачилик а қидалари ҳар
бир ҳужайрасига сингиб кетган қари қаш қирларнинг Айтматовга б ўлган
ғазабини кучайтириб юборганди. Уларда ёзувчига нисбатан илк нафрат
Чингиз ака адабиётга “ман қурт” иборасини киритганида пайдо б ўлганди. Чунки бу ибора улар октябрь т ўнтаришидан буён олиб боришаётган
сиёсатнинг асл башарасини фош этаётганди-да. Ва ҳар гал унга р ўбар ў
б ўлишганида, “унинг цензура чегарасидан ўтиб кетишига й ўл қ ўйган
миясиз Брежнев, Леонид Ильичнинг к ўкрагига ордену медаллар
та қавериб, зийраклигини й ў қотган Суслов”нинг г ўрларига ғишт қалашарди.
“Агар Юрий Андропов ўлиб қолмаганида, бу зан ғар қир ғизни ўша
ибора-пибораси билан КГБнинг подвалида чиритиб юборарди!” дея
афсусланишарди. “Горбачёв эса... Унинг тахти ли қиллаб қолган, бунда
Айтматов топган ўша иборанинг ҳам “хизмати” анча, бундан бу ё ғига
унинг та ҳдиди та ғин-да ортади. Бу нафа қат Горбачёв, балки бутун
салтанат учун ҳам ўта хавфлидир. Шу боис уни зудлик билан лу ғатлардан
чи қариб ташлаш, муаллифининг танобини эса янада қатти қро қ
тортиб қ ўйиш керак!”. Лекин партия Бош котиби уларнинг бу таклифини
рад этди. “Ахир биз демократик давлат қуряпмиз, ортга қайтсак, бутун дунё
устимиздан кулади! О ғиздан чи қ қан с ўзни, одатда, чумчу қ қа ўхшатишади.
Майли, ҳозирча учиб юраверсин ўша ибора. Аммо шуни билингларки,
чумчу қнинг умри қис қа б ўлади. Айтматов масаласига келсак... уни
бутунлай ўзимизники қилиб олсак, истеъдодию заковати фа қат фойда
келтиради ҳаммамизга!” дея улар билан су ҳбатни якунлаганди Горбачёв...
...Ва июлда қувончли хабар эшитаман: Айтматов салтанатнинг
мав қеи ни ҳоятда баланд ҳисобланадиган “Иностранная литература”-
нинг бош му ҳаррири қилиб тайинланибди! Бу журналга ҳали ҳеч қачон
бош қа миллат вакили ра ҳбарлик қилмаган эди. “Устига-устак”, Чингиз
ака ўз лавозими— Кир ғизистон Ёзувчилар уюшмасининг раиси вазифасида
ҳам қолдирилганди! “Одатда бизлар Москвадан келаётган буйру қлар
б ўйича ишлаган б ўлсак, энди Чингиз о ғамиз Бишкекдан туриб
Москвадагиларга вазифа топширади!” дейишганди бир-бирларини
қутлаб қир ғизистонликлар фахр билан. Айтматов бош му ҳаррир этиб
тайинланиши арафасида журналнинг мав қеи бирмунча пасайиб
кетганди. Адиб қис қа муддатда унинг олдинги нуфузини тиклади!
Биринчидан, гарчанд журнал Хал қаро кенгаши аъзолари бир пайтлар
партия Марказий Комитети томонидан қ ўйилиб, уларга дахлсизлик
ма қоми берилган эса-да, янги бош му ҳаррир, на фикр, на иш бераётган
ўша номдор-эркатойларни кенгашдан чи қариб, унинг таркибига
улардан-да маш ҳур, аммо ишчан, ниго ҳлари теранро қ ижодкорларни
киритиб, уларнинг муло ҳазалари асосида та ҳририят фаолиятида туб
бурилишлар ясади (бунда Чингиз аканинг илгари беш йил давомида
“Правда” газетасининг ¤рта Осиё ва Козо ғистон б ўйича махсус мухбири,
“Литературный Киргизистан” журналининг бош му ҳаррири б ўлиб
ишлаганида журналистикаю му ҳаррирлик б ўйича орттирган ўзига хос
тажрибаси ҳам ас қотганди, албатта). Иккинчидан, цензура арзимаган
ба ҳоналар сабабли қайтарган асарлар билан шахсан ўзи танишиб, к ўпини
чи қартирди, янги рукнлар жорий этди, ўткир- ўткир давра су ҳбатлари
ўтказа бошлади. Марказий Комитет асосан “киборлар” ў қишлари учун
журнал обунасини атайлаб чеклаб ташлаганди. Айтматов шу чеклов—лимитни
олдиргач, “Иностранная литература” хал қ орасига ҳам кирадиган б ўлди... Адиб билан унинг юбилейи дои-
расида Бишкекда—филармония
биносида ўтказилган “Айтматов
ва театр” Умумиттифо қ фестива-
лида к ўришдим. Бир неча соат
давом этган ушбу тадбир даво-
мида қатор театрларда ёзувчининг
асарлари б ўйича са ҳналаштирил-
ган пьесалардан лав ҳалар ҳам
намойиш қилинди... Фестиваль
якунида тани қли санъаткорлару
театршунослар Айтматовнинг
нафа қат Иттифо қ, балки жа ҳон
театри ривожига қ ўшган ҳиссаси
ҳа қида ҳам маърузалар қилишди... Эртасига Чингиз
аканинг хонадонида
б ўлиб, адибни юби-
лейи билан табриклаб,
т ўну д ўппи кийдирдим.
Ойнинг охиригача
ша ҳарнинг яна уч-т ўрт
жойида тантаналар
ўтказилиши режалаш-
тирилган экан. Аммо,
т ўсатдан, отамнинг
со ғли ғи о ғирлашиб
қолганини эшитиб,
уйга қайтаман...
Дадамни еттинчи
декабрда тупро қ қа
топшириб, Булун ғур-
дан Тошкентга келган
куним Айтматов теле-
фон қилиб, таъзия билдирди-да, ёшини с ўради.
—Икки кам т ў қсонда эди...
—Жойи жаннатда б ўлсин, ра ҳматлининг... Сен эса, Анваржон, юз
билан юзлаш,—деди Чингиз ака ва хайрлашаётганимизда, январнинг
охирларида Бишкекка келиб кетишимни, менда иши борлигини айтди.
Бордим. Москвада экан. Икки кундан с ўнг дийдорлашдик.
Адиб та ғин таъзия билдиргач, Тошкентдаги с ўнгги янгиликлар,
ижодкор д ўстлари ҳа қида талай саволлар беради. Уларга билганимча
жавоб қайтарганимдан с ўнг Москва театрларидан бири “Асрга татигулик
кун”нинг янги са ҳнавий тал қинини тайёрлаётгани, ҳатто репетицияда
қатнашиб, уч-т ўртта лав ҳани томоша қилгани, Германияда “Кунда”
романи чоп этилгани ҳа қида зав қлана-зав қлана гапиради.
—Ўзинг нималар билан бандсан?— с ўрайди у.
1985 йилда устида иш бошлаган “Йигирманчи асрим менинг”
китобим б ўйича амалга оширган юмушларим, чунончи, архивлардан
анча фотосуратлару ҳужжатлар йи қ қаним, шунингдек, унинг мазмун-
мо ҳиятию й ўналиши, унга кимлар билан интервьюларимни киритишни
м ўлжаллаётганим, китобнинг дизайнини яратиш юзасидан ҳам
изланишлар олиб бораётганим, ҳатто ме ҳмонхонада бир нечта макет
чизганимни айтаман.
—Кеч қурун бизникига ўтиб, асаринг ҳа қидаги ахборотни ўша ерда
т ўлдирасан,—дейди ёзувчи.
Айтматовникига жон-жон деб боргим, юрагимни б ўшатиб, т ўйиб-
т ўйиб гаплашгим келар, аммо эртага отамнинг маъракаларидан бири
ўтказилиши туфайли с ўнгги рейсда учиб кетишим керак эди.
—Й ў қса, энди келганингда, т ў ғри уйга ўт. Ґозир эса ме ҳмонхонада
тайёрлаган ўша макетларингни келтир, жуда қизи қиб қолдим...
Кайтгач, макетларни бир-бир к ўрсатиб, изо ҳлайман. —Режанг менга жуда ё қди, табиийки, ҳали янада такомиллаша боради
у. Дунё ми қёсидаги шарафли, аммо ўта масъул ва маша қ қатли юмушга
қ ўл уришга журъат қилибсан! Китоб ғоясига Михаил Шолоховнинг асос
солгани жуда яхши б ўлибди... Бу ма қсадни амалга ошириш учун бетиним
изланишинг, ҳатто курашишинг, ҳаёт лаззатларидан воз кечишинг керак
б ўлади. Ґасаду ғийбатларга парво қилмай, ол ға интилавер. Ґеч қачон туш-
кунликка тушма, қир қига чидасанг, қир қ бирига ҳам чидаб, асарингни
албатта, ни ҳоясига етказ.Сенга сабру бардош тилайман! (Дар ҳа қи қат,
Чингиз ака ва қти зи қлигига қарамай, масла ҳату к ўмагини аямади: бирида
Тошкентга, бирида Бишкекка келганида, Бельгияга— ё хонадони ёки элчи-
хонага қ ўн ғиро қ қилиб гаплашганимизда китоб та қдири билан албатта
қизи қарди... Айтматовнинг бу яхшиликларини бир умрга унутмайман!).
Ёрдаму масла ҳатим зарур б ўлса, тортинмай мурожаат қилавер... — дерди.
Устозга қайта- қайта ра ҳмат айтаман...
...Чингиз ака деворга суяб қ ўйилган улкан портретига ишора қилиб,
дейди: “Сенга сов ға, Тошкентга олиб кетасан”.
Энг олий навли ё ғочлардан инкрустация, яъни қадама на қш услубида
яратилган ма ҳобатли ва... нафис бу асар ни ҳоятда қимматба ҳо эди... Мен ҳеч
қачон, ҳеч кимдан бундай ҳадя олмагандим... Юрагим ҳапри қиб кетади, “Узр,
Чингиз ака, узр, арзимайман унга” дея, такрорлайман, бош қа с ўз тополмай.
—Йи ғиштир бундай гапларни!..—хиёл қизиша бошлайди Айтматов. Унинг
асабийлашганини биринчи бор к ўраётгандим. —Турат!—ча қиради с ўнг
ёрдамчисини,—Цумга ўтиб, к ўтаришга қулай шаклда ўратиб кел карти-
нани,—дея буюради унга. Келтиргач, “Э ҳтиётлаб оббор!” деб қ ўлимга
тут қазади (мана ўн т ў қ қиз йилдирки, у шахсий галереямдаги энг азиз асар
сифатида эъзозланиб са қланмо қда).
—Таъзим Сизга! Илоё, Нобелли б ўлинг! Душманларингиз қирилиб
кетсин!—дейман ҳаяжонга тушиб.
—Нима. Кирилиб кетсин?!—шара қлаб кулади Чингиз ака.—Ґеч ким
қирилмасин. Аммо шундай ишлар қилайликки, ҳатто душманларимиз-
нинг ҳам ҳаваси келсин. Ўшанда ёвузлик камая боради! —С ўнг Туратга
дейди: Кабулхонада ўтириб турсанг, Анварда икки минутлик ишим бор.
Ґеч кимни қ ўйма.
—Айланай, сендан, укажон, мени деб бошингга не савдолар тушиши
мумкин эди-я... Ўша хатингни ўқиб чиқдим. Мен ҳеч қачон ҳеч кимнинг
ҳимоясига муҳтож бўлмаганман ва бундан бу ё ғигаям му ҳтожлик сезмайман
деб ўйлайман. Аммо сенинг хатинг... Ґа қи қий дўстнинг мактуби... Калам
эмас, юрагинг билан ёзибсан... Ґеч кимдан, ҳеч нарсадан ҳайиқмай!..
—Нима бўпти у Сизнинг ҳимматингиз олдида... Ахир, биз— ўзбекларни
деб бошингизни кундага қўйдингиз-ку!..
—Нега “биз— ўзбеклар” деб ажратасан?! Мен ҳам қирғизман, ҳам қозоғу
ўзбекман, ҳам турку туркманман... Биз битта хал қ—туркиймиз! Ва доимо
бир-биримизнинг қувончу ташвишимизга, бахту бахтсизлигимизга шерик
б ўлишимиз, бир-биримизни ҳимоя қилишимиз керак!..
Шу пайт ҳукумат телефони жиринглаб, Айтматовни катта идорадаги
мажлисга таклиф этишади...
—Хизматчилик, бориш керак,—дея, тортмасидан бир сурат чи қариб,
устига нималарнидир ёзади-да, уни стол устида турган “Олатов” журна-
лининг ичига жойлаб, менга узатади. —Икковимизнинг “Шар қ юлдузи”-
даги су ҳбатимизни қир ғизчага ўгириб чоп қилишган... К ўриб чиқарсан.
Тошкентдаги барча оғайниларимизга, келинимгаю ў ғилларингга салом
айт. Китобинг хусусида хабардор қилиб тур! Яна бир марта раҳмат сенга,
бошинг тошдан бўлсин! Хайр!—дейди Чингиз ака мени қучиб... Самолёт керакли нуқтага етиб, бир текисда парвоз қила бошлагач,
“Олатов”ни варақлаб, Чингиз ака солган фотосуратни қ ўлимга оламан.
Ундаги “Анвар Жўрабоев укамга! Мендай оғангни сийлаганинг учун Худо
сени ҳам сийласин. Чингиз Айтматов” деган дастхатни ў қишим билан,
кўзимни қоплаётган ёшларни биров кўриб қолмасин деб, шоша-пиша
дастр ўмолимни қидира бошлайман...
* * *
Орадан икки ой ўтгач, 1991 йилнинг 26 мартида Иттифоқ парламентига
муқобиллик асосида ўтказилган сайловга Айтматовнинг ҳам номзоди
қўйилиб, у катта овоз билан СССР халқ депутати этиб сайланди. Кейин
салтанат ҳукмдорлари парламентнинг энг катта—маданият ва миллий
масалалар қўмитаси раиси ҳамда СССР Президенти Кенгаши аъзолигига
сайлаттиришиб, унга Кремлдан кўркам кабинет ажратишади. ...Болтиқ бўйида мустақиллик
учун бошланган ҳаракатлар эпкини
Грузия-ю Озарбайжон, сўнг
Козоғистонга ҳам ўтгач, салтанат
ушбу ҳудудларни қонга белаганди.
Бу шиддатли б ўрон Марказий
Осиёдаги бош қа республикаларга
ҳам к ўчиш хавфи борлигини сезган
Москва ушбу минтақага нисбатан
янги тазйиқ бошлади. Бунда мус-
тамлакачиликнинг “Аввал бўлиб
ташла, сўнг ҳукмронлик қил!”
деган “олтин қоида”сини қўллашга
аҳд қилди. У асосда ўта ёвуз сценарий битилди. Ва... кимларнингдир
даъватига кўра, Кирғизистон жанубидаги Ўш ва Ўзганда қир ғиз-
лар... ўзбек оилаларига ҳужум уюштириб, юзлаб одамлар, ҳатто
болаларни ҳам ўлдиришди. Минг йиллар давомида бир
онанинг фарзандларидай яшаб, душманларга қарши мудом
биргаликда курашиб келган, бири иккинчисига умрида қ ўл
к ўтармаган бу икки хал қ бир-бирига душманга айлантириларди.
Худо к ўрсатмасин, агар ўша сценарийнинг биринчи қисмидаги
ўт алангага айланса, қир ғизу ўзбек хал қлари ўртасида уруш бошла-
ниб, юз минглаб одамлар қирилиб кетарди. С ўнг Марказ “тинчлик
ўрнатиш” ма қсадида, Кир ғизистону ¤збекистон ҳудудига
сон-сано қсиз қ ўшинлару танклар киритар ва ушбу икки республика-
нинг ҳар бир яшовчиси назорат остига олинарди. Аммо, нафа қат
бу икки республика, балки бутун Марказий Осиё ҳаётини остин-
устун қилиб юборишга м ўлжалланган бу қир ғин-баротнинг
бартараф этилишига Айтматов ҳам қ ўшилишини Марказ ҳатто
хаёлига келтирмаганди. Чунки унга катта-катта мансаблар бериб,
“ ўзига ағдариб” олганди-да. Чингиз ака эса амал курсиларини
бир четга йи ғиштириб, аввало, матбуотда қирғиз ва ўзбек хал қ-
ларига мурожаат қилиб, шундай деганди: “Азизларим, қон
т ўкишни т ўхтатиб, ўртамизга оралаган муаммоларни тинч й ўл
билан, а қл билан ҳал қилайлик. Биз— қонимизу тилимиз бир хал қ—
туркийлармиз-ку, ахир! Ота-боболаримиз бир-бирларига ти ғ к ўтариш
ўрнига, қ ўлни қ ўлга бериб яшашганди-ку. Не жин урди бизларни!?
Бу й ўлдан қайтайлик! Ґозирги ёвузлигимиз болаларимизу невара-
чевараларимизнинг ҳам та қдирига та ҳдид солади!..” С ўнг Москвадан
Тошкентга учиб келиб, ўзбекистонлик ҳамкасблари Одил
Ў қубову Пирим қул Кодиров билан ¤шга бориб, ўлдирилган-
ларнинг, азият чекканларнинг қариндош-уру ғлари билан су ҳбат-
лашди, уларга ҳамдардлик билдирди. Кимларнингдир макрига
учиб, бу ва ҳшийликка қ ўл урганларни телевизордаги чи қишида
лаънатлаб, “Сизлардан нафратланаман!” деганди кўзида Ёш билан...
ЕВРОПАГА КЎНИКЯПМАН
Москвага қайтиб келгач эса... Ўш фожиасининг сабабларини аниқлаш
ҳаракатига тушади. Аниқласа, Кремлнинг жаҳон ҳамжамияти олдида
шармандаси чиқарди, албатта. Айтматовнинг овозини ўчирай дейишса... энди
кучлари етмас, чунки обрўйи ер юзида кун сайин ошиб борарди... Ва ногаҳон
миш-миш тарқалди: “Москва Айтматовдан қутулиш йўлларини излаяпти,
“яхшиликни билмайдиган, бу нонкўр ёзувчини қайсидир мамлакатга
“маданий сургун” қилишмоқчи”. Эртасига Кремлга, Айтматовнинг кабинетига
телефон қиламан. Дастакни маслаҳатчиси олади. Ўзи сафарда экан.
—Чингиз Тўрақуловични хорижга жўнатишаЁтгани тўғрими?
—Ґозирча номаълум. Ким билади, балки элчи қилиб тайинлашар,—
дейди у аллақандай сирли оҳангда. — Сабабими? Буни ўзидан сўрайсиз...
— Качон келади?
—Беш кундан сўнг...
ўул ғулам янада ошади. Миш-мишлар эса тобора кучаярди. Т ўрт кун ўтгач,
уйимизга Айтматовнинг ўзи қўнғироқ қилади! Салом-аликдан сўнг гапни
қандай давом эттиришни билмай турганимда (шошиб қолувдим-да), Чингиз ака
ишим билан қизиқиб қолади ( ўшанда яқиндагина ташкил қилинган “Халқ сўзи”га
бош муҳаррир ўринбосари этиб тайинлангандим)... Мени янги лавозим билан
қутлаб, “газеталаринг халқнинг дардини дадил айта оладиган минбарга
айлансин”, дейди-да қўшиб қўяди: “Анваржон, мен янги ишга ўтяпман”.
— Каерга? Нима иш?
—Люксембургга. Элчиликка. Йигирманчи ноябрда оилам билан ж ўнаб кетамиз.
—Миш-мишлар рост экан-да?
— Канақанги миш-мишлар?— ҳайрон қолади Чингиз ака.
—Айтишларича, Сиз Горбачёв билан талашиб... Хуллас, шу боис Сизни чет элга... сургун...
—Йўғ-е,—гапимни бўлади Айтматов,—рости, бу ердаги сон-сано қсиз лавозимлар қўл-оеғимни буткул боғлаб, Ёзув-чизувдан маҳрум қилиб қўйди.
Энди биттагина лавозимим бўлади ва ишонаманки, Ёзишга имкон туғилади.
Ахир, Ёзувчи Ёзмаслиги мумкинми?! Шунинг учун ҳам... Иложини топсанг,
Люксембургга телефон қил. Китобинг ҳақидаям ахборот беришни унутма.
Хайр!.. “Нега бор гапни айтмаяпти? Ґа, телефони “подслушкада” бўлса керак”, ўйлайман ичимда...
1991 йилнинг 22 март куни — Наврўз байрамининг эртасига телефон мени Чингиз ака билан яна боғлайди.
—Алло, Тошкентми? Люксембургни улаймиз,—дейди алоқа б ўлимидаги аЁл...
—Алейкум ассалом! Соғлиқларинг яхшими?.. Аста-секин дипломатияни
ўрганяпман, Европага кўникяпман...
Адибга бундан бир неча кун илгари збекистон ва Кир ғизистон ўртасида
д ўстлик ва ҳамкорлик тўғрисида Шартнома тузилганини айтаман.
—Хабарим бор,—дейди Айтматов,—бу ҳужжатнинг пайдо б ўлишида
Ислом Каримовнинг саъй- ҳаракатлари катта бўлганини эшитиб, роса суюндим.
Ишончим комилки, энди ўзбегу қирғиз ўртасига ҳеч ким ра ҳна сололмайди!
Т ў қ қиз ой ўтгандан
с ўнг қизил салтанат
қулаб, янги тарихимиз
бошланди... Айтматов
олдинига мустақил
Кир ғизистоннинг
Люксембург, кейин
Бенилюкс мамлакат-
лари (Люксембург,
Бельгия, Нидерландия)
шунингдек, Франция-
даги Фавқулодда ва
мухтор элчисию Европа
Ґамжамияти, НАТО
ҳамда ЮНЕСКОдаги
Доимий вакили этиб
тайинланади. Шу
лавозимларда то 2008
йилнинг мартигача,
яъни қарийб ўн етти
йил давомида ишлаган
Айтматов жа ҳоннинг
тани қли дипломатлари
сафидан жой олганди.
Чингиз ака элчилик
билан бир қаторда,
ижод билан ҳам тинмай
шу ғулланиб,та ғин икки
улу ғ асар: “Кассандра
там ғаси” ва “Тоғлар
қулаётганда ёки
Боқий қаллиқ ”
романларини яратди.
*****
ТУРКИСТОН ТУЙўУСИ
1995 йилда минта қа
зиёлиларининг Тош-
кентда ўтказилган
анжуманида Марка-
зий Оси Ё хал қла р и
маданияти Ассамб-
леяси ташкил этилиб,
Чингиз Айтматов
унинг президенти,
Одил Ё қубов биринчи
в и ц е -президенти
этиб сайланишди. Бош
қарорго ҳи ¤збекистон
пойтахтидаги —Муста-
қиллик майдонида
жойлашган ушбу
Хал қаро ташкилот
атрофига энг тани қли
адиблар, санъаткор-
лар, олимлар, хуллас,
ижодкор зи Ёлиларни
бирлаштирди. Ота-
б о б о л а р и м и з д а н
мерос б ўлиб қолган
тарихий бирлигимиз
туй ғусини, му қаддас
Туркистон туй ғусини
қайтадан тиклаш, уни
одамлар қалбига пай-
ванд этиш борасида
анча эзгу ишларни
амалга оширди...
Комментариев нет:
Отправить комментарий